Halverwege de achttiende eeuw trokken allerlei automaten, gebaseerd op de techniek van uurwerken en draaiorgels, veel bekijks onder beter gesitueerde Europeanen. Reizende wetenschappers stelden ze tentoon en lieten ook allerlei andere tekenen der vooruitgang zien, zoals chemische reacties en magnetische verschijnselen. Doel was het publiek te verbazen en veel van de ‘wetenschappelijke experimenten’ zouden nu als goocheltrucs gezien worden.

In 1769 deed de Fransman Pelletier met zo’n voorstelling het Weense hof aan. Keizerin Maria Theresia had haar geniale jonge ambtenaar Wolfgang von Kempelen daarbij uitgenodigd, omdat hij bekend stond om zijn mechanische inzicht en dus zou kunnen verklaren hoe Pelletier zijn kunstjes klaarde. Vermoedelijk uit ergernis over het arrogante gedrag van de Fransman verklaarde Von Kempelen dat hij dit allemaal ook kon, en beter.

Een half jaar later introduceerde Von Kempelen zijn apparaat aan het hof. Het was een pop in de vorm van een Turk (exotisme was indertijd erg in), gezeten aan een dichte tafel waarin een mechaniek verscholen zat. Op de tafel stond een schaakbord. De Turk bleek een behoorlijk goede speler, die zelf de stukken verzette. Berichten over de automaat gingen heel Europa door, er werd uitvoerig gespeculeerd over de werking, maar Von Kempelen zelf deed er alles aan om zijn prestatie te bagatelliseren. Hij richtte zich op zijn andere uitvindingen, dat hij overigens deed naast zijn ambtenarenbetrekking. De Turk werd gedemonteerd.

Totdat de Russische tsar Paul in 1781 naar Wenen kwam. Keizer Josef II, die inmiddels zijn moeder opgevolgd had, wilde alles doen om de tsar te imponeren en herinnerde zich zijn verbazing bij het aanschouwen van de Turk. Von Kempelen had geen keus: het apparaat werd weer in elkaar gezet. Het optreden was een groot succes, waarop de keizer besloot dat de Turk een rondreis door Europa moest maken. Von Kempelen had liever doorgewerkt aan zijn kunstmatige spraakmachine, maar een bevel van de keizer negeerde je niet, waarop de Turk triomfen vierde in Frankrijk, Engeland, Nederland en Duitsland.

In allerlei tijdschriften verschenen inmiddels verklaringen hoe het apparaat werkten. Hoewel sommigen bleven geloven in een automaat, dachten anderen dat er iemand in de kist moet zitten. Maar Von Kempelen liet alle ruimtes in de kist zien en die waren leeg, op de nodige raderen, veren en trommels na. Ook was er het raadsel hoe het apparaat wist welke stukken op het bord verplaatst werden. Degenen die niet geloofden in een apparaat, konden hun verklaring hoe hij dan wél werkte, niet rondkrijgen.

Na de toernee stopte Von Kempelen de Turk weer weg en stortte zich op zijn spraakapparaat. Zelf was hij er niet tevreden over, maar een kopie ervan zou later wel een zekere Alexander Graham Bell inspireren tot het bouwen van andere spraakapparaten, die later zouden evolueren tot de telefoon. Von Kempelen nam het geheim van de Turk mee in het graf.

Ware het niet dat zijn collega-uitvinder Johann Mälzel de onderdelen opkocht en de spraakmachine erin bouwde, zodat de Turk ‘schaak’ kon zeggen. Anders dan Von Kempelen was Mälzel wel een gedreven entertainer, en toen hij erin slaagde zijn machine aan Napoleon te demonstreren, was zijn naam gemaakt. Een lange toernee bracht hem uiteindelijk in Amerika.

Ondertussen brak iedereen zich nog steeds het hoofd over de werking van het apparaat. Edgar Allan Poe’s verslag erover geldt als zijn eerste ‘whodunit’. Voor Charles Babbage was het een van de inspiratiebronnen om de eerste mechanische computers te ontwerpen. Na de dood van Mälzel werd de Turk gekocht door een arts, met als doel de werking te achterhalen. Toen was de lol er snel af. De Turk ging in 1854 verloren bij een brand.

Tom Standage heeft de lotgevallen van de Turk met gevoel voor detail opgetekend. Het apparaat is de logische hoofdrolspeler, maar de sympathie gaat vooral uit naar de serieuze uitvinder Wolfgang von Kempelen, die een trucje bedacht om indruk te maken op de keizerin en vervolgens met lede ogen toe moest zien hoe dit trucje decennia lang met alles en iedereen aan de haal ging.