Dezer dagen bevind ik mij regelmatiger dan anders onder techniekfilosofen aan de Nederlandse technische universiteiten. Dat is een klein wondertje – ik bedoel niet dat ik hun burelen frequenteer, maar dat er überhaupt zoveel techniekfilosofen zijn. Tien jaar geleden moest je ze namelijk nog met een lantaarntje zoeken. Techniekfilosofie was een onderwerp dat werd aangejaagd door studentenpastoraten en enkele bijzondere hoogleraren, veelal van religieuzen huize, die een handjevol gelijkgestemde studenten bedienden. In Twente had je Hans Achterhuis, ook een theoloog trouwens, die aan de weg timmerde met toegankelijke betogen over de wisselwerking van techniek en maatschappij.

De omslag is gekomen onder druk van de studenten, die vonden dat ze onvoldoende werden voorbereid op ethische dilemma’s, die ze in hun beroepspraktijk zouden tegenkomen. Universiteitsbestuurders legden de studenteneis eens onder de loep, en kwamen tot de slotsom dat die alleszins redelijk was. Ethiek verscheen op de curricula, dus moesten er mensen zijn die het doceerden, en die mensen moesten ook onderzoek doen, want we waren tenslotte aan een universiteit en niet aan een hogeschool, en zo bouwde Nederland binnen een decennium een wereldreputatie in de techniekfilosofie op.

Wat ik filosofisch dan weer interessant vind, is dat het onder de vlag ‘ethiek’ gaat en niet ‘filosofie’. Aan dat laatste kleeft nog altijd het imago van vrijblijvende vaagheid, terwijl ethiek stukken toepasbaarder klinkt, iets waar je als ingenieur in de praktijk onmiddellijk baat bij hebt. Er zijn wel eens andere tijden geweest.

Ethiek hoorde niet thuis aan de universiteit, of hoogstens in de faculteit der godgeleerdheid, omdat de academie als bolwerk van Athene geen boodschap had aan goed/kwaadafwegingen, die al gauwe een religieuze geur verspreidden. Toch is de ethiek aangeslagen, omdat het juist de goed/kwaadvragen zijn waar ingenieurs in hun studie te weinig aandacht voor waarnamen. Een dam doorrekenen is één ding, de gevolgen voor de bevolking in omliggende dorpen afwegen, iets totaal anders.

Maar die afweging daadwerkelijk maken, dat kunnen universitaire ethici uiteraard niet, want dat past niet in de academische waarheidsvinding. Ethiek aan de tu’s is vooral het in kaart brengen van morele dilemma’s en empirisch vaststellen hoe mensen ermee omgaan. De antwoorden zijn echter, net als de beleving van religie, geprivatiseerd: de morele grenzen moet iedereen voor zichzelf vinden. Zo blijft in de universitaire ethiekbeoefening de wetenschappelijke distantie bestaan.

Althans, dat zou je zeggen. In werkelijkheid hebben de universiteiten, op aandrang van de studenten, een belangrijke morele beslissing genomen, die zich het makkelijkst laat uitleggen door de tijd in herinnering te roepen dat een ingenieur zich helemaal niet met ethische dilemma’s diende te bemoeien. Die dam moest hij doorrekenen, maar de afwegingen waren politiek en daar diende hij zich verre van te houden. Dan kende hij zichzelf een rol toe die hem niet toekwam, en dat was aanmatigend. Dit laatste is uiteraard ook een ethisch standpunt, dat nog door talloze ingenieurs gehanteerd wordt.

Het loutere bestaan van een hele horde ethici aan de tu’s laat echter zien een omslag heeft plaatsgevonden. Het maken van ethische afwegingen is een onderdeel geworden van het ingenieursvak. Dat op zich is al een morele beslissing van jewelste. Het maken van een technisch ontwerp is ook een ethische daad, eentje die verantwoordelijkheid met zich meebrengt.

De ethici, zo blijkt uit de gesprekken die ik her en der voer, hebben er nog een behoorlijke kluif aan de vele dilemma’s in kaart te brengen. Veel diaarvan spelen zich onder het oppervlak af en het blijft altijd verleidelijk om je te concentreren op de techniek en de maatschappelijke consequenties voor later te bewaren. Het is dus geen overbodige luxe dat er onderzoekers zijn die zich exclusief bezig houden met het aan hun jasje trekken van ingenieurs. Daar hebben ze in hun studententijd immers zelf om gevraagd.