Vier Hongaarse militairen zitten in een cel, ergens tijdens de Tweede Wereldoorlog. Opgesloten door hun eigen regering vanwege hun aandeel in een moordpartij dat het leger in januari 1942 heeft aangericht in de stad Újvidék (Novi Sad, in het noorden van Servië, waar een groot deel van de bevolking etnisch Hongaars is omdat het gebied tot 1918 bij Hongarije hoorde). Zo begint de novelle Cold Days van Tibor Cseres, die als soldaat de stad bezocht in de maanden na de ‘zuiveringen’, die bijna 4000 mensen het leven kostten. Pas twintig jaar later durfde hij erover te publiceren. Hij kreeg er veel kritiek om te verstouwen.
Wat precies de verhoudingen zijn tussen de vier wordt pas in de loop van het verhaal duidelijk, als ze stukje bij beetje vertellen waarom ze gedaan hebben wat ze deden. De officieren onder hen waren bezig met het vinden van comfortabel onderkomen en het regelen van amoureuze zaken. De recruut had honger en leed onder de kou. De bevolking, in elk geval de Joden en Serviërs onder hen, was vijandig. Er waren doden gevallen, als er geen maatregelen genomen werden, zou dat een vrijbrief voor een opstand zijn. De orders waren niet expliciet, maar duidelijk was dat er bloed moest vloeien om een voorbeeld te stellen.
Daderperspectief
Door de keuze voor het daderperspectief legt Tibor Cseres het accent niet bij de gruwelijkheden zelf, al vertelt de recruut in detail hoe ze aan de lopende band mensen stonden te executeren aan de rand van een wak in de bevroren rivier. Cold Days vertelt vooral over de inertie en de gemakzucht. Slechts een enkeling protesteert, de rest kiest ervoor bevelen op te volgen – of wat men denkt dat bevelen zijn, want uiteindelijk worden ze door hun eigen regering vast gezet. (In werkelijkheid zijn in januari 1944 vijftien officieren veroordeeld, maar de straf werd niet uitgevoerd, omdat de verdachten naar Duitsland waren gevlucht.)
Alle vier de militairen in de cel wisten dat het verkeerd was wat gebeurde. Twee van hen vonden het zelfs weerzinwekkend en overwogen te protesteren – maar deden het niet. Het Hongaarse leger was zijn morele kompas kwijt. Zelfs een bevel van de minister-president kon de moordpartij niet voorkomen. Die waarheid duwt Tibor Cseres in het gezicht van zijn lezers. Het boek is verplichte kost op alle Hongaarse scholen, een klassieker die niet ongelezen mag blijven.
Buiten Hongarije is de novelle zo goed als onbekend. Ik kocht een Engelse vertaling die door een Hongaarse uitgeverij in Budapest werd gepubliceerd. Misschien omdat er al genoeg over gruwelijkheden uit de oorlog gepubliceerd is en 4000 doden in dat perspectief niet eens heel veel is. Of 40.000 doden, het aantal Hongaarse burgers dat twee jaar later door de Serviërs werd afgeslacht bij wijze van represaille. Het voorwoord bij Cold Days memoreert bitter dat er nog geen Servische evenknie van de novelle verschenen is.
