Wetenschappers hebben geen vrijbrief om alles te doen wat ze in het belang van hun onderzoek achten. Ze zullen hun motieven goed moeten uitleggen.
Natuurlijk zijn wetenschappers gebonden aan dezelfde beperkingen als anderen in de maatschappij: respectvol omgaan met anderen, geen fraude plegen, enzovoort. Er zijn zelfs extra regels waaraan ze zich moeten houden, bijvoorbeeld op het gebied van dierproeven of omgang met nucleair materiaal en gemuteerde organismen die niet in het milieu terecht mogen komen. Dat zijn heldere gevallen. Er is echter ook een groot grijs gebied waar je van geval tot geval moet bekijken of iets ethisch verantwoord is.
In medisch onderzoek loopt het belang van onderzoekers en patiënten bijvoorbeeld niet altijd synchroon. Patiënten hebben maar één belang: genezen worden. Voor onderzoekers gaat het echter om het verwerven van kennis. Bij het testen van een nieuw medicijn, om maar een voorbeeld te geven, krijgt de ene groep het niet en de andere wel, omdat anders de werkzaamheid niet goed vastgesteld kan worden. Maar zo wordt wel een groep mensen een weg naar genezing onthouden (of niet – de artsen weten immers nog niet zeker of het medicijn goed werkt).
‘Omdat ze weten dat het bestrijden van ziekten aanslaat bij burgers, zijn onderzoekers geneigd uit strategische overwegingen het belang van onderzoek daarvoor te overdrijven’, zegt dr. Philip Nickel. ‘Om onderzoek naar stamcellen erdoor te krijgen, zeggen ze bijvoorbeeld dat dit genezing van kanker dichterbij brengt. Nu is dat niet per se onwaar, maar toepassing is ver weg. De werkelijke motivatie van wetenschappers op dit moment is meer kennis te verwerven over de mechanismen van het leven.’
Valse voorstellingen
Nickel vindt dat wetenschappers zich aan dergelijke valse voorstellingen van zaken niet zouden mogen bezondigen. Niet alleen omdat het niet netjes is, maar ook omdat het op termijn teleurstellingen kan voeden en het gezag van de wetenschap ondermijnen. Dat burgers niet klakkeloos aanbevelingen van wetenschappers volgen, bleek in Nederland onder meer doordat de oproep om kinderen te vaccineren tegen baarmoederhalskanker massaal genegeerd wordt. Nickel: ‘Dat is erg jammer, niet omdat je mensen eigenlijk zou moeten dwingen, maar omdat de wetenschap er dus niet in geslaagd is om uit te leggen waarom het nodig is.’
Altijd in discussie blijven vindt Nickel belangrijk, ‘ook als het gaat om bijvoorbeeld religieuze argumenten, waar een wetenschapper in principe niets mee kan. Dergelijke argumenten moet je niettemin serieus nemen, omdat veel mensen ze wezenlijk vinden. Wetenschappers moeten er echter wel hun eigen argumenten tegenover zetten. Mensen zijn zich niet altijd bewust wat hun belang bij onderzoek is, en het is de taak van wetenschappers om dat voortdurend, op een eerlijke manier, te blijven uitleggen.’
