Iemands brein bepaalt zijn persoonlijkheid. Als je op wat voor manier dan ook technologie gebruikt om iets aan die hersenen te veranderen, beïnvloed je zijn persoon en misschien ook zijn verantwoordelijkheidsbesef.
‘Stel je voor dat ik verdacht word van moord’, vertelt dr. Nicole Vincent. ‘Mijn advocaat laat een scan van mijn hersenen maken, legt die naast die van anderen en betoogt op grond daarvan dat mijn hersenen zo afwijkend zijn dat ik niet toerekeningsvatbaar ben. De officier van justitie beweert echter op grond van dezelfde scan echter dat dit een typisch crimineel brein is en laat ter ondersteuning een aantal scans van veroordeelden zien. Maar wat zegt die scan eigenlijk?’
Eigenlijk niets, meent Vincent, die zich bezig houdt met het raakvlak van neurotechnologie en de wet. ‘Toerekeningsvatbaar’, ‘schuldig’ en ‘crimineel’ zijn namelijk sociale begrippen, terwijl een hersenscan alleen iets zegt over de activiteiten van het brein. Toch bestaat er een grote hang om beide aan elkaar te relateren. Een toenemend aantal technologieën biedt daartoe mogelijkheden: medicijnen die de hersenen beïnvloeden, elektroden, verschillende soorten scans en chirurgie.
Vincent: ‘De wet kijkt achteruit – wie heeft het gedaan? – en vooruit: wat is een passende straf? Voor dat laatste wil een rechter graag weten in hoeverre iets iemand valt aan te rekenen. Nu baseren we dat op psychologisch onderzoek, maar het zou heel makkelijk zijn als het op basis van meetbare factoren kon. Er bestaat al een bedrijf dat hersenscans aanbiedt om te detecteren of iemand liegt, maar zijn die betrouwbaarder dan de oude leugendetector? En hoe verhoudt rechtstreeks in iemands brein kijken zich tot zijn zwijgrecht?’
Strafrecht
Hersenscans in hun huidige vorm doen bovendien weinig meer dan zuurstofniveaus meten en zo vaststellen waar het brein het meest actief is. Ook voor andere technieken valt slechts in beperkte mate te zeggen hoe het verband is tussen de ingreep en het gedrag. Van sommige medicijnen is bekend dat ze de stemming op een bepaalde manier beïnvloeden, maar betekent dit dat iemand ook minder verantwoordelijk is voor de dingen die hij onder invloed doet?
Het gevaarlijke is dat mensen technologisch bewijs al snel overtuigend vinden, zegt Vincent: ‘Wanneer je ter ondersteuning van een betoog hersenscans laat zien, blijken mensen twee tot drie keer sneller overtuigd te zijn van je gelijk, simpelweg omdat ze het plaatje zo indrukwekkend vinden. Hetzelfde plaatje kan echter twee totaal verschillende verhalen ondersteunen.’
Toch denkt zij dat hersenscans een aanvullende rol kunnen krijgen in het strafrecht. Andere methoden om vast te stellen in hoeverre iemand iets aan te rekenen valt, zijn immers ook verre van perfect. Het is dan echter wel nodig om de ethische aspecten in het ontwerpstadium al mee te nemen. Dus niet eerst een methode introduceren en gaandeweg erachter komen wat de (ethische) voor- en nadelen zijn, maar vooraf goed nadenken over wat het precies betekent als je een verdachte aan een scan onderwerpt om te kijken of iets in de manier waarop zijn hersens werken een aanwijzing geeft over zijn verantwoordelijkheidsbesef.
