De Poolse science-fictionschrijver Stanislaw Lem is vooral bekend van zijn twee maal verfilmde roman Solaris, over een denkende planeet. Ik kwam, min of meer toevallig, in het bezit van The futurological congress. Daarin is de hoofdrol weggelegd voor astronaut Ijon Tichy, bezoeker van het congres, dat antwoorden moet vinden op de schrikbarende overbevolking van de aarde. Tijdens het congres breekt een revolutie uit, die de regering probeert te counteren door drugs in het drinkwater te stoppen. In de daaropvolgende chaos wordt Tichy neergeschoten.

Hij wordt wakker in 2038, na jarenlang ingevroren te zijn. De wereld draait nu geheel op drugs, die zo specifiek zijn dat je er gericht illusies mee kunt opwekken. Bijvoorbeeld dat je de Nobelprijs hebt gewonnen of een indrukwekkende kunstverzameling bezit. De basisillusies, bijvoorbeeld dat de wereld helemaal geen overbevolkt hellegat is, worden verspreid via de lucht die iedereen inademt.

Lees verder Stanislaw Lem: The futurological congress

Ngũgĩ wa Thiong’o is een van de groten in de Afrikaanse postkoloniale literatuur, zo’n auteur met een enorme vrijheidsdrang die hem eerst in conflict brengt met de koloniale machthebbers en later met de regering van het zelfstandige Kenia, net als Pramoedya Ananta Toer in Indonesië. A grain of wheat is een van zijn eerste romans, nog geschreven in het Engels, dat hij later zou inruilen voor het Gikuyu.

Net als bij After Lives van Nobelprijswinnaar Abdulrazak Gurnah, die overigens het voorwoord bij mijn editie schreef, draait het in deze roman om een aantal Afrikaanse mannen die verschillende keuzes maken in het leven. Kihika kiest voor de verzetsstrijd die hem het leven zal kosten, Karanja voor het Britse regime, Gikonyo kiest van alles wat, Mugo kiest nergens voor en wordt toch een held. En dan is er Mumbi, de zuster van Kihika, die trouwt met Gikonyo, een relatie heeft met Karanja en later haar toevlucht zoekt bij Mugo.

Lees verder Ngũgĩ wa Thiong’o: A grain of wheat

Een vliegtuig van Air France belandt op weg naar New York in een zware storm. Het toestel doorstaat de turbulentie en landt veilig. Maar drie maanden later landt het opnieuw, zodat er nu twee toestellen zijn, met twee sets passagiers. Dat is het gegeven van Anomalie, de roman waarmee Hervé le Tellier de Prix Goncourt won.

De roman begint als een mengeling van thriller en science fiction, met de introductie van personages en autoriteiten die niet weten wat ze aanmoeten met dat tweede toestel en al die mensen van wie het origineel drie maanden geleden al aan de grond gezet werd. Dat is allemaal voorspel voor waar het eigenlijk om gaat, namelijk de confrontatie tussen de twee versies van de personages. De een heeft drie maanden meer geschiedenis dan de ander.

Lees verder Hervé le Tellier: Anomalie

Twee jonge Afrikanen belanden in het koloniale leger van Duits Oost-Afrika aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog, de ene per ongeluk, de andere uit overtuiging, omdat hij gelooft dat de Duitsers het land werkelijk zullen beschaven. Om deze Hamza en Ilyas draait het in After Lives van Abdulrazak Gurnah, dit jaar de winnaar van de Nobelprijs voor de literatuur. De belangrijkste bijrollen zijn voor Ilyas’ zuster Afiya en Khalifa, een administrateur in een niet nader genoemde havenstad in wiens huis de andere drie personages bij toerbeurt belanden.

Het plot, over hoe Ilyas zijn zuster toevertrouwt aan Khalifa, als hij naar de oorlog gaat, en hoe Hamza bij Khalifa in huis belandt en verliefd wordt op Afiya, is niet zo heel belangrijk (al heeft Gurnah af en toe een kunstgreep nodig om het rond te breien). Het gaat om de tekening van het koloniale tijdperk in wat nu Tanzania heet. Gurnah kiest het Afrikaanse perspectief, maar maakt er een genuanceerder verhaal van dan een strijd tegen overheersing.

Lees verder Abdulrazak Gurnah: After Lives

Het is best wel een hoop ellende die over de kleine Shuggie Bain, en daarmee over de lezer, wordt uitgestort in de veelgeprezen roman van Douglas Stuart. Het is al niet opwekkend wanneer hij nog met zijn vader en moeder bij zijn grootouders inwoont. Maar het begint pas goed als ze gaan verhuizen naar een absolute achterbuurt, waar vader na het uitladen van de spullen zegt: jullie wonen voortaan hier, ik trek in bij mijn minnares, doei.

Terwijl moeder Agnes steeds verder wegzakt in alcoholisme, moet de verlegen Shuggie zich invechten bij de straatkinderen – wat voor geen moment lukt. Zijn oudere zus vertrekt zodra ze mag trouwen, zijn oudere broer houdt het iets langer vol, maar houdt het ook voor gezien. Op zijn tiende is Shuggie verantwoordelijk voor het welzijn van zijn moeder, die soms een opleving heeft, maar altijd weer terugvalt.

Kortom, Shuggie Bain is een tearjerker van jewelste, een soort Oliver Twist, maar dan in het Glasgow van de jaren tachtig en negentig. Douglas Stuart schrijft het allemaal feitelijk en nuchter op, zodat het niet sentimenteel wordt. Absoluut goed geschreven, maar het plot is nogal voorspelbaar. Je voelt de verfilming door Ken Loach al aankomen.

Angelika Schrobsdorff brak in 1961 door met de erotische roman Die Herren. Ze leefde afwisselend in Berlijn, Parijs en Jeruzalem. Ik las haar relaas over een vierde stad: Jericho, eine Liebesgeschichte. De hoofdpersoon daarvan is een vrouw die verliefd wordt op de stad en daar telkens heen reist als ze in Jeruzalem verblijft – zonder er te gaan wonen. Jericho blijft zo een halve fata morgana, een onbestemd ideaal waar je van kunt proeven, maar dat je je niet eigen kunt maken.

De eerste helft van het boek gaat vooral over haar bezoeken aan een vervallen hotel in de oase die Jericho is, de oudste en diepst gelegen stad ter wereld. Dit zijn melancholische, sfeervolle passages. Het karakter van het boek kantelt zodra de intifada begint. Ineens moet er allerlei politiek uitgelegd worden. Het stoffige Jericho wordt een brandpunt van internationale persaandacht. De Palestijnse stedelingen, tot dan toe een dociel gezelschap, bloeien op.

Schrobsdorff zelf is de laatste om te rouwen over het herwonnen Palestijnse zelfbewustzijn. Haar hoofdpersoon feest mee met haar vrienden in Jericho, als het erop lijkt dat het de hoofdstad van Palestina gaat worden. De meer journalistieke invalshoek van het tweede deel vond ik, vanuit literair oogpunt, echter minder interessant dan de dromerige observaties op de eerste tachtig pagina’s.

Van Ödön von Horváth las ik eerder Jugend ohne Gott, een subtiel maar vernietigend commentaar op het nazisme. Zijn toneelstuk Glaube Liebe Hoffnung is evengoed sociaal geëngageerd. Hoofdpersoon is de 24-jarige Elisabeth die een boete heeft opgelopen omdat ze korsetten heeft verkocht zonder te beschikken over een (dure) colportagevergunning. Ze had het geld niet om geld te kunnen verdienen. In haar pogingen het probleem op te lossen raakt ze steeds verder in de penarie – hetzelfde mechanisme dat je bijvoorbeeld ook in de toeslagenaffaire ziet.

Von Horváth baseerde het verhaal op een waar gebeurde geschiedenis, hem aangedragen door een vriend die bij het gerechtshof werkte en zag hoe allerlei ‘kleine paragrafen’ in de wet mensen straffen omdat ze onfortuinlijk zijn in het leven. De auteur waakt ervoor zijn verontwaardiging uit de dialogen te laten spannen, maar toch ligt het er allemaal wat te dik bovenop om als literatuur geslaagd te zijn. Ik vond het aardig, maar bepaald geen meesterwerk.

De achttienjarige Lela, inwoner van de “Idiotenschool” in een buitenwijk van Tbilisi, heeft twee doelen in haar leven. Ten eerste het jongetje Irakli geadopteerd krijgen door een Amerikaans echtpaar dat zich als weldoener aandient. Ten twee het vermoorden van Vano, de leraar die haar al jarenlang verkracht. Het is een gewelddadige, troosteloze omgeving die Nana Ektvimishvili schetst in The pear field (vertaald als Het Perenveld), de debuutroman waarmee ze op de longlist van de Booker belandde.

Ektvimishvili won ook prijzen als filmmaakster en die achtergrond proef je tijdens het lezen van de roman. De stijl is beschrijvend zonder veel opsmuk. Slechts af en toe krijgt de lezer een blik in Lela’s hoofd – en dat gebeurt dan in droombeelden die je ook zou kunnen verfilmen. Er klinkt ook geen oordeel van de schrijfster door in het verhaal. Het is alleen maar rauwe werkelijkheid waarin de kinderen van de school bij het perenveld zich bewegen. Ze kunnen hun gevoelens vaak beter uitdrukken met hun vuisten dan met woorden, maar ze weten zelf ook wel dat het allemaal zinloos is. Het laat zich een beetje raden hoe het afloopt met Lela’s ambities.

Klara and the sun, de jongste roman van nobelprijswinnaar Kazuo Ishiguro, begint als een conventioneel science fiction verhaal, over een kunstmatig intelligent robotmensje wier taak het is om een ziek meisje gezelschap te houden. Het onwaarschijnlijke zit niet in de emotionele hyperintelligentie van Klara, die ook de verteller van de roman is, maar in het feit dat de ontwerpers kennelijk bedacht hebben dat elementaire WikiPedia-kennis niet nodig is voor zo’n robot. Klara kan wel de meest subtiele intermenselijke communicatie duiden, maar weet niet wat de zon is.

Na de inleidende eerste helft van de roman, waarin de lezer al de nodige vooruitwijzingen krijgt, volgt halverwege een plottwist waarbij blijkt dat Klara’s primaire rol helemaal niet is om het meisje gezelschap te houden. Vanaf dat moment krijgt het verhaal een meer filosofische en religieuze lading, op dezelfde manier waarop Ishiguro dat ook in Never let me go deed. Dit deel maakt de slappe aanloop meer dan goed.

Het meesterschap van Ishiguro zit met name in de timing. Hij voedt de lezer telkens nieuwe stukjes informatie, waardoor die wel door moet lezen. Niet de botte bijl van de cliffhanger, maar terloopse opmerkingen die je niet kunt negeren. Al snel, bijvoorbeeld, is duidelijk dat het voor mensen in Klara’s wereld belangrijk is om ‘lifted’ te zijn, maar wat dat precies is, wordt pas gaandeweg duidelijk. Zo sleurt Ishiguro zijn lezers door het verhaal heen aan de hand van een empathische robot.

Slechts zelden grijpt een roman mij meteen al in de eerste zin of alinea. Mijn favoriete voorbeeld is het begin van Paul Austers Leviathan. Maar de eerste zinnen van Colum McCann in Let the Great World Spin zijn nog sterker, omdat ze onmiddellijk intrigeren zonder Austers gewelddadige shock effect.

Those who saw him hushed. On Church Street. Liberty. Cortlandt. West Street. Fulton. Vesey. It was a silence that heard itself, awful and beautiful. Some thought at first that it must have been a trick of the light, something to do with the weather, an accident of shadowfall. Others figured it might be the perfect city joke – stand around and point upward, until people gathered, tilted their heads, nodded, affirmed, until all were staring upward at nothing at all, like waiting for the end of a Lenny Bruce gag.

De met prijzen overladen roman vervlecht een aantal levensverhalen van beschadigde mensen die elkaar raken in New York op de dag in 1974 dat een koorddanser tussen de twee torens van het WTC wandelt. Een Ierse monnik die zijn appartement in de Bronx open stelt voor de drugsverslaafde tippelaars op zijn stoep. De vrouw van een rechter die rouwt om haar in Vietnam omgekomen zoon. De kunstenares die even terug is van het platteland waar ze zich heeft teruggetrokken. Niet allemaal even interessante personages, maar McCann geeft ze allemaal een eigen stilistische stem. Bovenal slaagt hij erin de treurigheid te beschrijven zonder het optimisme te laten varen. Aanrader.