Medische systemen, zoals het Elektronisch Patiënt Dossier (EPD) beïnvloeden de manier waarop medici, verzekeraars en patiënten met elkaar omgaan. Dat heeft ethische implicaties, die nog niet echt in beeld gebracht zijn.

Het EPD lijkt zo handig: als je een ongeluk krijgt, kunnen ze bij de eerste hulp meteen in je dossier bij de huisarts kijken, zodat ze niet per ongeluk een pijnstiller geven waar je alergisch voor bent. Die openheid van informatie heeft echter ook een keerzijde: moeten ze bij de eerste hulp bijvoorbeeld ook over je psychische problemen weten, die in datzelfde dossier staan? En dat is dan nog een eenvoudig voorbeeld.

Lees verder Medische systemen en beslisbevoegdheid

Persuasive technology is een verzamelnaam voor alle technologie die tot doel heeft mensen ergens toe aan te zetten. Hun gordel aan te doen in de auto, bijvoorbeeld, of de verwarming een graadje lager te zetten.

Eigenlijk is persuasive technology een dubieuze vondst, erkent dr. Andreas Spahn. ‘We ervaren het als het meest fatsoenlijk wanneer je door praten iemand overtuigt. Dwingen of manipuleren wordt als onjuist gezien. Persuasive technology zit doorgaans tussen overtuigen en manipuleren in, al zijn er ook dwingende voorbeelden.’

Dat laatste manifesteert zich bijvoorbeeld bij RSI-programma’s, die de gebruiker voor zijn eigen bestwil tot een pauze dwingen door de pc een paar minuten af te sluiten. Meestal houdt de technologie het echter bij (hinderlijk) waarschuwen, zoals een knipperend lampje of een pieptoon als een bestuurder zijn autogordel niet omdoet. Ook een stoplicht is in feite een vorm van persuasive technology, zei het met een juridische stok achter de deur in de vorm van een boete als je het negeert. Een ander voorbeeld is de Wattson Energy Meter, een apparaatje dat het elektriciteitsverbruik in huis vertaalt in een sfeerlicht en zo een signaal afgeeft hoe zuinig de bewoners leven. Als het licht erg rood wordt, zou dat mensen ertoe moeten aanzetten eens wat apparaten uit te zetten.

Lees verder Persuasive technology daagt de mens uit

In bijvoorbeeld de medische wereld nemen apparaten delen van beslissingen over van mensen. De vraag is wat dit doet voor het vertrouwen dat mensen hebben in beslissingen van zichzelf en van anderen.

Politici, psychologen, marketeers, moralisten, sociologen – allemaal bedoelen ze iets anders als ze ‘vertrouwen’ zeggen. Vaak is vertrouwen een maat voor de kans om iets van iemand gedaan te krijgen, bijvoorbeeld een product kopen of op een partij stemmen. Vertrouwen is in dat laatste geval een instrument in een transactie. Dat is niet wat dr. Philip Nickel onder vertrouwen verstaat.

‘Ik zie vertrouwen als een overdracht van moraal’, zegt hij. ‘Je vertrouwen in iemand stellen, betekent dat je je door hem laat beïnvloeden bij het nemen van een ethische beslissing, en hem er ook op aanspreekt als hij je teleurstelt.’

Lees verder Vertrouwen in het tijdperk van de machine

Bij veel grote (politieke) beslissingen zijn de gevolgen niet met zekerheid voorspelbaar. Er is dus een risico dat het verkeerde besluit valt over bijvoorbeeld de opslag van nucleair afval. Hoe ga je met die onzekerheid om?

Stel dat mensen erg bang zijn dat de ondergrondse opslag van het broeikasgas CO2 onder hun woonplaats zal leiden tot een ‘blow out’, waarbij het gas in grote hoeveelheden ontsnapt en, omdat het zwaarder is dan lucht, iedereen verstikt. Wetenschappers zijn geneigd te reageren dat de kans hierop extreem klein is. Dat kunnen ze onderbouwen met kansrekening. Veel mensen vinden dat soort sommetjes onbevredigend. Liever doen ze een beroep op het voorzorgsprincipe, dat stelt dat je bij de geringste kans op grote gevolgen, voor huidige of toekomstige generaties, moet afzien van een bepaalde technologie.

Lees verder Ethisch omgaan met risico’s en beslissingen

Wetenschappers dragen verantwoordelijkheid voor de gevolgen van hun onderzoek. Dat klinkt logisch, maar de praktijk is veel weerbarstiger, omdat die gevolgen vooraf vaak niet te voorzien zijn.

‘Een poos geleden hebben wij de ontwikkeling van een nieuwe rioolwaterzuivering begeleid’, vertelt dr.ir. Ibo van de Poel. ‘Het ging om een technologie waarbij de bacteriën in bolletjes zaten. Dat beloofde zuiver water met minder grondbeslag. Wij waren erbij gehaald om mee te denken hoe je omgaat met de risico’s die bij de invoering van een nieuwe technologie horen. Omdat het water sneller gezuiverd werd, bestond bijvoorbeeld de kans dat de secundaire emissies hoger zouden zijn. Dit zijn emissies, zoals hormonen, waarvoor geen wettelijke normen bestaan, maar die je wel in de hand wilt houden.’

‘Al snel bleek dat er weinig expliciet geregeld was. De ontwerpers vonden dat dit probleem in de gebruiksfase moest worden opgelost, omdat de effecten zich moeilijk lieten voorspellen. De gebruikers wilden echter dat de risico’s al in de ontwerpfase waren afgedekt.’

Lees verder Verantwoordelijkheid heeft vele vaders

Wetenschappers hebben geen vrijbrief om alles te doen wat ze in het belang van hun onderzoek achten. Ze zullen hun motieven goed moeten uitleggen.

Natuurlijk zijn wetenschappers gebonden aan dezelfde beperkingen als anderen in de maatschappij: respectvol omgaan met anderen, geen fraude plegen, enzovoort. Er zijn zelfs extra regels waaraan ze zich moeten houden, bijvoorbeeld op het gebied van dierproeven of omgang met nucleair materiaal en gemuteerde organismen die niet in het milieu terecht mogen komen. Dat zijn heldere gevallen. Er is echter ook een groot grijs gebied waar je van geval tot geval moet bekijken of iets ethisch verantwoord is.

In medisch onderzoek loopt het belang van onderzoekers en patiënten bijvoorbeeld niet altijd synchroon. Patiënten hebben maar één belang: genezen worden. Voor onderzoekers gaat het echter om het verwerven van kennis. Bij het testen van een nieuw medicijn, om maar een voorbeeld te geven, krijgt de ene groep het niet en de andere wel, omdat anders de werkzaamheid niet goed vastgesteld kan worden. Maar zo wordt wel een groep mensen een weg naar genezing onthouden (of niet – de artsen weten immers nog niet zeker of het medicijn goed werkt).

Lees verder Grijs gebied in naam der wetenschap