God is dood en wordt nog steeds node gemist. Bondiger kan ik Dick Pels’ artikel ‘Naar een vrijzinnig paternalisme‘ niet samenvatten. Omdat die referentie aan Friedrich Nietzsche vaak verkeerd begrepen wordt, geeft ik nog even het volledige citaat uit De Vrolijke Wetenschap: ‘God is dood en blijft dood, en wij hebben hem vermoord! Hoe kunnen wij ons troosten, moordenaars aller moordenaars?!’ Uit Nietzsches aforisme spreekt eerder wanhoop dan bevrijding. Fjodor Dostojevski zette de intellectuele punt op de i in De gebroeders Karamazov: ‘Als God dood is, is alles geoorloofd.’ Ook de Rus zag geen bevrijding.
Sinds Nietzsche en Dostojevski hebben seculiere politici van allerlei (liberale of rode) snit geprobeerd God ook politiek dood te verklaren, daarin effectief tegengewerkt door hun conservatief-christelijke collega’s. Paternalisten heten de laatsten, omdat zij een moraal voorstaan die zonder inspraak van onderop tot stand komt – wat in het protestants-christelijke Nederland overigens nogal een karikaturale voorstelling van zaken is, omdat gelovigen hier te lande al in de zeventiende eeuw een stevig emancipatieproces doorlopen hebben.
Inmiddels heeft het antipaternalisme de overhand gekregen in de politiek. Links nam het voortouw in de jaren zestig en zeventig, waarna rechts het vanaf de jaren tachtig afmaakte. Je zou kunnen zeggen dat rechts de ruimte grijpt, die links geschapen heeft. De door Dick Pels vrolijk genoemde emancipatiebewegingen hebben de burger bevrijd en constateren tot hun leedwezen dat de mens helemaal niet geneigd is tot alle goeds, zoals ze dachten. Ze hadden beter naar Nietzsche en Dostojevski moeten luisteren.
Dus is het tijd voor een nieuwe tegenbeweging. Pels: ‘We kunnen niet halthouden bij voorwaardenscheppend beleid, maar moeten de positieve vrijheidsgedachte verder verdiepen door middel van een moreel project. (…) Klassieke sociaal-liberalen beseffen onvoldoende dat we behalve materiële ook morele voorwaarden moeten scheppen die mensen in staat stellen niet alleen vrije maar ook goede keuzes te maken.’
De onlangs overleden, streng christelijke historicus Arie van Deursen zou zich omdraaien in zijn graf als hij dit las. Hij heeft zich altijd gekeerd tegen een door mensen geschapen moraal. Wat is daar nog de waarde van als ze de uitkomst is van een onderhandelingsproces? De moraal wordt een momentopname, geldig tot de volgende verkiezingen, en bovendien slechts gedragen door degenen die voor stemden. Ze is per definitie niet een hogere autoriteit waar mensen zich uit vrije wil bij neerleggen. Je kunt wel samen kleien aan een nieuwe God, maar het product zal nooit tot leven komen.
In de loop der eeuwen is de (christelijke) moraal voortdurend veranderd, liet theologe Karen Armstrong mooi zien in Een geschiedenis van God. Die veranderingen vonden echter niet plaats door debat of verkiezingen. Ze ontstonden vanzelf uit de behoeften van mensen, afhankelijk van de omstandigheden. Ook deze tijd zal een nieuwe moraal vinden, maar niemand zal haar scheppen. God is dood en blijft dood, en wij hebben hem vermoord. Er is geen troost voor liberale politici.
