Leonora Carrington was een Brits-Mexicaanse schrijfster en schildenares van de surrealistische school. Ik las een bundel met al haar korte verhalen, die ze in het Engels, Frans en Spaans schreef. Het is een klein literair oeuvre, net als haar schilderijen overigens. Maar het is wel behoorlijk uniek.

Het zijn korte, plotloze verhalen met veel bizarre ontmoetingen, pratende dieren, donkere bossen en andere sprookjeselementen. Allemaal hebben ze iets duisters, morbide over zich – inderdaad ook zoals veel sprookjes. Een moraal of pointe is er dan weer niet. De naoorlogse vertellingen (ongeveer een derde van het totaal) hebben merendeels een iets andere toon: wat moderner, met her en der referenties aan de actualiteit en soms zelfs iets dat op een verhaallijn lijkt.

Al met al een intrigerende bundel, maar als je een paar verhalen achter elkaar gelezen hebt, begint het wel een beetje op een maniertje te lijken. In detail voorspelbaar is een surrealistisch verhaal nooit, maar na de zoveelste absurde wending kijk je daar niet meer van op. De verhalen van Leonora Carrington zijn de moeite waard, maar kunnen best in kleine doses genoten worden.

Euthanasie, seks en revolutie, dat zijn de ingrediënten van Ayu Utami‘s roman Larung. Wat de drie onderwerpen gemeen hebben is dat ze gebruikelijk gespreksonderwerp zijn in Indonesië. Althans, niet in het openbaar. De openhartigheid van Utami opende een heel nieuw genre in de Indonesische literatuur.

Larung, de hoofdpersoon van de roman, is een stille jongeman die in het eerste deel zijn dementerende grootmoeder ombrengt door beheksing. Daarna verdwijnt hij buiten beeld voor de liefdesperikelen van een groep jonge vrouwen in de aanloop naar de val van Suharto. Larung keert in het derde deel terug als een leider van het verzet tegen de dictatuur die een aantal jongemannen in veiligheid moet brengen.

De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat Larung als roman matig geslaagd is. Daarvoor hangen de delen teveel als los zand aan elkaar (met name deel 1 is als zelfstandig verhaal overigens wel heel geslaagd). Maar daar ligt dan ook niet de betekenis van het boek. Het gaat erom wát er verteld wordt, niet hoe. De betekenis van deze roman is in de eerste plaats lokaal, Indonesisch.

Telkens wanneer ik een boek over Nederlands Indië lees, valt me op hoe weinig dat land te maken heeft met de plaats waar ik opgroeide – geografisch op dezelfde plek, maar er verder een wereld van verwijderd. De laatste keer dat ik er was, vertelde iemand me dat Nederland hier ooit de baas geweest was. Hij leek het een bizar weetje te vinden dat hij graag met me deelde voor het geval ik het niet wist.

Enfin, met die context begon ik dus (eindelijk) aan De tolk van Java van Alfred Birney. De hoofdmoot van deze autobiografische roman beslaat de memoires van Arto Noland, de vader van de ik-figuur, die tijdens de Japanse bezetting en de aansluitende Indonesische vrijheidsoorlog de ene na de andere tegenstander van de Nederlanders ombrengt met zwaarden, dolken en alles wat hij maar in handen heeft. Daaromheen vertelt Birney het verhaal hoe deze getraumatiseerde massamoordenaar eenmaal in Nederland een gezin sticht en dat vervolgens terroriseert.

Een vrolijk boek is het niet, wel dwingend en zakelijk geschreven over een deel van de Nederlandse geschiedenis dat er doorgaans bekaaid vanaf komt – ook in Indonesië zelf. In een artikel (in het Indonesisch) dat ik vond over de actie rond Bondowoso waar het in de roman over gaat, las ik niks over wreedheden van Nederlandse kant, alleen over het dappere verzet tegen de agresi militar Belanda. En ik vond een foto van Indonesische jongeren die het graf schoonmaken van Djemilah Birnie, een voorouder van de auteur. Het trauma van de geschiedenis, hoe gewelddadig ook, is aan het wegslijten.

Geïnspireerd doordat ik onlangs voor Boek & Meester de bundel met Japanse reisverhalen van Cees Nooteboom moest lezen, pakte ik een Japanse klassieker van de plank met nog te lezen boeken: Kokoro van Natsume Soseki. De titel is in het Nederlands vertaald als ‘De wegen van het hart’, maar het woord drukt iets uit in de driehoek van hart, ziel en diepste gevoelens. Kokoro gaat nergens heen, het ís.

Het verhaal wordt in drie delen verteld. Het eerste gaat over de relatie tussen een naamloze leerling en diens even naamloze meester. De meester vindt dat hij niets te doceren heeft, ook niet als de leerling aandringt. De onuitgesproken les is dat de leerling door zijn meester te doorgronden het leven moet leren begrijpen. In het tweede deel gaat de leerling terug naar zijn geboortedorp om zijn stervende vader nabij te zijn. Ondertussen sterft de meester, maar niet voordat hij een lange brief aan zijn leerling (derde deel) heeft gestuurd waarin hij uitlegt hoe zijn leven heeft kunnen mislukken.

Kokoro, uit 1914, geldt als de eerste moderne Japanse roman. Hij is traag, met de nodige herhaling, maar de 110 korte hoofdstukken houden niettemin de aandacht vast (het werd oorspronkelijk als feuilleton in een krant gepubliceerd). Het gaat over de relatie tussen meester en leerling, maar tegelijkertijd op een symbolisch niveau over de industrialisering van Japan gedurende het Meiji-tijdperk, dat wil zeggen de teloorgang van oude tradities in de overgang naar een nieuwe tijd. Het is zo’n boek dat na een eeuw nog niets aan zeggingskracht heeft verloren.