Angelika Schrobsdorff brak in 1961 door met de erotische roman Die Herren. Ze leefde afwisselend in Berlijn, Parijs en Jeruzalem. Ik las haar relaas over een vierde stad: Jericho, eine Liebesgeschichte. De hoofdpersoon daarvan is een vrouw die verliefd wordt op de stad en daar telkens heen reist als ze in Jeruzalem verblijft – zonder er te gaan wonen. Jericho blijft zo een halve fata morgana, een onbestemd ideaal waar je van kunt proeven, maar dat je je niet eigen kunt maken.

De eerste helft van het boek gaat vooral over haar bezoeken aan een vervallen hotel in de oase die Jericho is, de oudste en diepst gelegen stad ter wereld. Dit zijn melancholische, sfeervolle passages. Het karakter van het boek kantelt zodra de intifada begint. Ineens moet er allerlei politiek uitgelegd worden. Het stoffige Jericho wordt een brandpunt van internationale persaandacht. De Palestijnse stedelingen, tot dan toe een dociel gezelschap, bloeien op.

Schrobsdorff zelf is de laatste om te rouwen over het herwonnen Palestijnse zelfbewustzijn. Haar hoofdpersoon feest mee met haar vrienden in Jericho, als het erop lijkt dat het de hoofdstad van Palestina gaat worden. De meer journalistieke invalshoek van het tweede deel vond ik, vanuit literair oogpunt, echter minder interessant dan de dromerige observaties op de eerste tachtig pagina’s.

Van Ödön von Horváth las ik eerder Jugend ohne Gott, een subtiel maar vernietigend commentaar op het nazisme. Zijn toneelstuk Glaube Liebe Hoffnung is evengoed sociaal geëngageerd. Hoofdpersoon is de 24-jarige Elisabeth die een boete heeft opgelopen omdat ze korsetten heeft verkocht zonder te beschikken over een (dure) colportagevergunning. Ze had het geld niet om geld te kunnen verdienen. In haar pogingen het probleem op te lossen raakt ze steeds verder in de penarie – hetzelfde mechanisme dat je bijvoorbeeld ook in de toeslagenaffaire ziet.

Von Horváth baseerde het verhaal op een waar gebeurde geschiedenis, hem aangedragen door een vriend die bij het gerechtshof werkte en zag hoe allerlei ‘kleine paragrafen’ in de wet mensen straffen omdat ze onfortuinlijk zijn in het leven. De auteur waakt ervoor zijn verontwaardiging uit de dialogen te laten spannen, maar toch ligt het er allemaal wat te dik bovenop om als literatuur geslaagd te zijn. Ik vond het aardig, maar bepaald geen meesterwerk.

De achttienjarige Lela, inwoner van de “Idiotenschool” in een buitenwijk van Tbilisi, heeft twee doelen in haar leven. Ten eerste het jongetje Irakli geadopteerd krijgen door een Amerikaans echtpaar dat zich als weldoener aandient. Ten twee het vermoorden van Vano, de leraar die haar al jarenlang verkracht. Het is een gewelddadige, troosteloze omgeving die Nana Ektvimishvili schetst in The pear field (vertaald als Het Perenveld), de debuutroman waarmee ze op de longlist van de Booker belandde.

Ektvimishvili won ook prijzen als filmmaakster en die achtergrond proef je tijdens het lezen van de roman. De stijl is beschrijvend zonder veel opsmuk. Slechts af en toe krijgt de lezer een blik in Lela’s hoofd – en dat gebeurt dan in droombeelden die je ook zou kunnen verfilmen. Er klinkt ook geen oordeel van de schrijfster door in het verhaal. Het is alleen maar rauwe werkelijkheid waarin de kinderen van de school bij het perenveld zich bewegen. Ze kunnen hun gevoelens vaak beter uitdrukken met hun vuisten dan met woorden, maar ze weten zelf ook wel dat het allemaal zinloos is. Het laat zich een beetje raden hoe het afloopt met Lela’s ambities.

Klara and the sun, de jongste roman van nobelprijswinnaar Kazuo Ishiguro, begint als een conventioneel science fiction verhaal, over een kunstmatig intelligent robotmensje wier taak het is om een ziek meisje gezelschap te houden. Het onwaarschijnlijke zit niet in de emotionele hyperintelligentie van Klara, die ook de verteller van de roman is, maar in het feit dat de ontwerpers kennelijk bedacht hebben dat elementaire WikiPedia-kennis niet nodig is voor zo’n robot. Klara kan wel de meest subtiele intermenselijke communicatie duiden, maar weet niet wat de zon is.

Na de inleidende eerste helft van de roman, waarin de lezer al de nodige vooruitwijzingen krijgt, volgt halverwege een plottwist waarbij blijkt dat Klara’s primaire rol helemaal niet is om het meisje gezelschap te houden. Vanaf dat moment krijgt het verhaal een meer filosofische en religieuze lading, op dezelfde manier waarop Ishiguro dat ook in Never let me go deed. Dit deel maakt de slappe aanloop meer dan goed.

Het meesterschap van Ishiguro zit met name in de timing. Hij voedt de lezer telkens nieuwe stukjes informatie, waardoor die wel door moet lezen. Niet de botte bijl van de cliffhanger, maar terloopse opmerkingen die je niet kunt negeren. Al snel, bijvoorbeeld, is duidelijk dat het voor mensen in Klara’s wereld belangrijk is om ‘lifted’ te zijn, maar wat dat precies is, wordt pas gaandeweg duidelijk. Zo sleurt Ishiguro zijn lezers door het verhaal heen aan de hand van een empathische robot.

Slechts zelden grijpt een roman mij meteen al in de eerste zin of alinea. Mijn favoriete voorbeeld is het begin van Paul Austers Leviathan. Maar de eerste zinnen van Colum McCann in Let the Great World Spin zijn nog sterker, omdat ze onmiddellijk intrigeren zonder Austers gewelddadige shock effect.

Those who saw him hushed. On Church Street. Liberty. Cortlandt. West Street. Fulton. Vesey. It was a silence that heard itself, awful and beautiful. Some thought at first that it must have been a trick of the light, something to do with the weather, an accident of shadowfall. Others figured it might be the perfect city joke – stand around and point upward, until people gathered, tilted their heads, nodded, affirmed, until all were staring upward at nothing at all, like waiting for the end of a Lenny Bruce gag.

De met prijzen overladen roman vervlecht een aantal levensverhalen van beschadigde mensen die elkaar raken in New York op de dag in 1974 dat een koorddanser tussen de twee torens van het WTC wandelt. Een Ierse monnik die zijn appartement in de Bronx open stelt voor de drugsverslaafde tippelaars op zijn stoep. De vrouw van een rechter die rouwt om haar in Vietnam omgekomen zoon. De kunstenares die even terug is van het platteland waar ze zich heeft teruggetrokken. Niet allemaal even interessante personages, maar McCann geeft ze allemaal een eigen stilistische stem. Bovenal slaagt hij erin de treurigheid te beschrijven zonder het optimisme te laten varen. Aanrader.