Legoland is een alleraardigst pretpark op een half dagje rijden van Groningen. Veertig jaar bestaat het deze maand en het concept is altijd gelijk geblijven: laat mensen van alle leeftijden staaltjes Legobouwkunst zien en ze zullen er met open mond naar kijken. Toch is Legoland sterk veranderd, net als de dozen met vrolijk gekleurde plastic blokjes die in de winkels liggen.

Bij binnenkomst stuit de bezoeker eerst op het oude Legoland, een soort Madurodam van Lego. Gebouwen en landschappen uit de hele wereld zijn er nagebouwd, met bewegende boten, auto’s, bruggen, sluizen en treinen. Het is vooral een jaloers makend staaltje technisch kunnen dat hier getoond wordt. Kijk eens wat je allemaal van Lego kunt bouwen, als je maar genoeg blokjes hebt!

Al in de jaren zeventig kwam er een cowboydorp bij Legoland, bedoeld voor de jongere bezoekers, die gauw genoeg krijgen van alleen maar passief kijken. Ze willen iets doen, iets meemaken. In het cowboydorp konden en kunnen ze onder meer ‘klompjes goud’ uit een zandbak zeven en daar een medaille van laten slaan. Tegenwoordig zijn er ook een mijnbouwtreintje en een kano, die langs een aantal Legocreaties rijden. De kano eindigt met een enorme plons in een waterbak en voegt zo een element van sensatie toe aan de rit.

Op die voet is Legoland verder gegroeid. Een piratenboot voert door een grot met prachtig uitgevoerde tafereeltjes, net als de kleine kasteel-achtbaan die zijn bezoekers eerst rustig door kelders vol uit Lego opgetrokken scènes (bijvoorbeeld een draak die een schat bewaakt) leidt om te eindigen met een paar scherpe bochten en duikelingen. Erg slim is het idee om de wachtrijen langs vitrines met bouwwerken te leiden, zodat je je ook daar niet hoeft te vervelen.

Je kunt niet zeggen dat het technische vernuft hier plaats heeft moeten maken voor sensatie en vermaak. Nieuwe creaties als de draak en het piratenfeest zijn uit bouwtechnisch oogpunt indrukwekkender dan de oude bouwwerken, zoals de Amsterdamse grachten en de nagebouwde binnenstad van Kopenhagen. Alleen is het tentoonstellen van technisch vernuft niet meer voldoende. Een achtbaan is ook een vernuftig stukje techniek, maar je moet het beleven, niet ernaar kijken.

De nieuwe Legobouwsels zijn ingebed in een verhaal. Piraten, ridderkasteel, het wilde westen, vikingen. Het is een extra schil om de techniek heen, die haar echter wel meer aan het gezicht onttrekt. Hetzelfde zie je tegenwoordig aan de dozen met Lego die in de winkels liggen: Star Wars Lego, Indiana Jones Lego, enzovoort. Het wordt steeds moeilijker om gewoon een doos met veel stukjes te kopen waar je van alles en nog wat van kunt bouwen.

Op het eerste gezicht ben je geneigd te denken dat de techniek hier verdrongen is ten gunste van de gemakzucht en maatschappelijke infantilisering. Maar het ligt ingewikkelder. Het slachtoffer is niet de techniek, maar de verbeelding. Immers, ook de aard van het verhaal is veranderd. Met het Lego van vroeger dagen bedacht je zelf je verhaal. De oudste delen van Legoland bieden daar ook ruim de gelegenheid toe. Het nieuwe Lego dringt het verhaal meer op. In zekere zin zou je kunnen zeggen dat Lego meer op Playmobil is gaan lijken.

Maar net zo goed kun je betogen dat het verhaal naar een hoger niveau getild is. Vroeger fantaseerde je uit je blokjes een graafmachine bij elkaar. Tegenwoordig zit de graafmachine kant en klaar in het doosje en moet je hem laten samenwerken met de inhoud van andere doosjes. De verbeelding zit minder in de bouwsels zelf als wel in de interactie ertussen.

De ontwikkeling van Legoland is een weerspiegeling van een maatschappelijke trend, waarin sociale en technische systemen steeds verder verknoopt zijn. In die verknoping is de techniek steeds minder zichtbaar, maar hetzelfde geldt voor de kale sociale component (blijkens bijvoorbeeld de vaak gehoorde klacht dat juist de techniek de overhand krijgt in de samenleving). Met dat leren begrijpen kun je niet vroeg genoeg beginnen.