Van Ödön von Horváth las ik eerder Jugend ohne Gott, een subtiel maar vernietigend commentaar op het nazisme. Zijn toneelstuk Glaube Liebe Hoffnung is evengoed sociaal geëngageerd. Hoofdpersoon is de 24-jarige Elisabeth die een boete heeft opgelopen omdat ze korsetten heeft verkocht zonder te beschikken over een (dure) colportagevergunning. Ze had het geld niet om geld te kunnen verdienen. In haar pogingen het probleem op te lossen raakt ze steeds verder in de penarie – hetzelfde mechanisme dat je bijvoorbeeld ook in de toeslagenaffaire ziet.

Von Horváth baseerde het verhaal op een waar gebeurde geschiedenis, hem aangedragen door een vriend die bij het gerechtshof werkte en zag hoe allerlei ‘kleine paragrafen’ in de wet mensen straffen omdat ze onfortuinlijk zijn in het leven. De auteur waakt ervoor zijn verontwaardiging uit de dialogen te laten spannen, maar toch ligt het er allemaal wat te dik bovenop om als literatuur geslaagd te zijn. Ik vond het aardig, maar bepaald geen meesterwerk.

De achttienjarige Lela, inwoner van de “Idiotenschool” in een buitenwijk van Tbilisi, heeft twee doelen in haar leven. Ten eerste het jongetje Irakli geadopteerd krijgen door een Amerikaans echtpaar dat zich als weldoener aandient. Ten twee het vermoorden van Vano, de leraar die haar al jarenlang verkracht. Het is een gewelddadige, troosteloze omgeving die Nana Ektvimishvili schetst in The pear field (vertaald als Het Perenveld), de debuutroman waarmee ze op de longlist van de Booker belandde.

Ektvimishvili won ook prijzen als filmmaakster en die achtergrond proef je tijdens het lezen van de roman. De stijl is beschrijvend zonder veel opsmuk. Slechts af en toe krijgt de lezer een blik in Lela’s hoofd – en dat gebeurt dan in droombeelden die je ook zou kunnen verfilmen. Er klinkt ook geen oordeel van de schrijfster door in het verhaal. Het is alleen maar rauwe werkelijkheid waarin de kinderen van de school bij het perenveld zich bewegen. Ze kunnen hun gevoelens vaak beter uitdrukken met hun vuisten dan met woorden, maar ze weten zelf ook wel dat het allemaal zinloos is. Het laat zich een beetje raden hoe het afloopt met Lela’s ambities.

Klara and the sun, de jongste roman van nobelprijswinnaar Kazuo Ishiguro, begint als een conventioneel science fiction verhaal, over een kunstmatig intelligent robotmensje wier taak het is om een ziek meisje gezelschap te houden. Het onwaarschijnlijke zit niet in de emotionele hyperintelligentie van Klara, die ook de verteller van de roman is, maar in het feit dat de ontwerpers kennelijk bedacht hebben dat elementaire WikiPedia-kennis niet nodig is voor zo’n robot. Klara kan wel de meest subtiele intermenselijke communicatie duiden, maar weet niet wat de zon is.

Na de inleidende eerste helft van de roman, waarin de lezer al de nodige vooruitwijzingen krijgt, volgt halverwege een plottwist waarbij blijkt dat Klara’s primaire rol helemaal niet is om het meisje gezelschap te houden. Vanaf dat moment krijgt het verhaal een meer filosofische en religieuze lading, op dezelfde manier waarop Ishiguro dat ook in Never let me go deed. Dit deel maakt de slappe aanloop meer dan goed.

Het meesterschap van Ishiguro zit met name in de timing. Hij voedt de lezer telkens nieuwe stukjes informatie, waardoor die wel door moet lezen. Niet de botte bijl van de cliffhanger, maar terloopse opmerkingen die je niet kunt negeren. Al snel, bijvoorbeeld, is duidelijk dat het voor mensen in Klara’s wereld belangrijk is om ‘lifted’ te zijn, maar wat dat precies is, wordt pas gaandeweg duidelijk. Zo sleurt Ishiguro zijn lezers door het verhaal heen aan de hand van een empathische robot.

Slechts zelden grijpt een roman mij meteen al in de eerste zin of alinea. Mijn favoriete voorbeeld is het begin van Paul Austers Leviathan. Maar de eerste zinnen van Colum McCann in Let the Great World Spin zijn nog sterker, omdat ze onmiddellijk intrigeren zonder Austers gewelddadige shock effect.

Those who saw him hushed. On Church Street. Liberty. Cortlandt. West Street. Fulton. Vesey. It was a silence that heard itself, awful and beautiful. Some thought at first that it must have been a trick of the light, something to do with the weather, an accident of shadowfall. Others figured it might be the perfect city joke – stand around and point upward, until people gathered, tilted their heads, nodded, affirmed, until all were staring upward at nothing at all, like waiting for the end of a Lenny Bruce gag.

De met prijzen overladen roman vervlecht een aantal levensverhalen van beschadigde mensen die elkaar raken in New York op de dag in 1974 dat een koorddanser tussen de twee torens van het WTC wandelt. Een Ierse monnik die zijn appartement in de Bronx open stelt voor de drugsverslaafde tippelaars op zijn stoep. De vrouw van een rechter die rouwt om haar in Vietnam omgekomen zoon. De kunstenares die even terug is van het platteland waar ze zich heeft teruggetrokken. Niet allemaal even interessante personages, maar McCann geeft ze allemaal een eigen stilistische stem. Bovenal slaagt hij erin de treurigheid te beschrijven zonder het optimisme te laten varen. Aanrader.

Judith Mulder, de hoofdpersoon van Witter dan Sneeuw, de jongste roman van Michelle van Dijk (disclaimer: ik ken de auteur als zo’n twintig jaar), is te slim om in haar tienerjaren nog te hechten aan de eendimensionale God van haar ouders. De warmte die een Pinkstergemeente kan bieden, voelt ze evenmin. Dus breekt ze met het geloof en kiest voor de vrijheid van veel seks, maar ook onbevredigende relaties, een burnout en op een haar na dakloosheid.

Het zou een standaard Nederlandse geloofsafvalroman kunnen zijn, ware het niet dat je deze op twee totaal verschillende manieren kunt lezen. Vanuit de seculiere invalshoek is Judith een door haar religieuze jeugd getraumatiseerde jonge vrouw, die daarmee afrekent door alles te doen wat God verboden heeft, en als ze daarmee klaar is eindelijk rust vindt in haar leven. Maar als je met een meer religieus oog kijkt, lees je over een jonge vrouw die verward raakt als ze het veilige geloofshuis verlaat, het dwaalspoor van de troosteloze seks betreedt, maar uiteindelijk toch nog verlossing vindt, weliswaar niet door een terugkeer naar de kerk, maar wel door afstand te nemen van het zondige pad.

Lees verder Michelle van Dijk: Witter dan sneeuw